RSSDe schat van Sint-Jacobs (+wedstrijd!)
Op donderdag 28 april 2011 waren wij present op de voorstelling van de inventaris van het oud kerkarchief van de Sint-Jacobskerk in de Sint-Baafskathedraal. Ik vermoed dat weinigen bij het aanhoren van die bewoordingen een gat in de lucht springen. Maar blijf nog even lezen want het wordt nog interessant! Sommige kerkarchieven vliegen door het raam van het aartsbisschoppelijk paleis naar buiten, andere blijven jaren in het verborgene. En zo begint het verhaal van de schat van Sint-Jacobs …
Toen de Fransen op 1 oktober 1795 de Zuidelijke Nederlanden, het prinsbisdom Luik en Luxemburg bij Frankrijk inlijfden, veranderde de toenmalige maatschappij zodanig dat in de historiografie van een echte breuklijn wordt gesproken. Alles voor die lijn heet ‘ancien régime’. Kerkelijke instellingen zoals abdijen, kloosters, kerken werden afgeschaft, hun bezittingen werden in beslag genomen en als ‘zwarte goederen’ verkocht aan o.a. industriële pioniers zoals Lieven Bauwens. Naast onroerende goederen werden door de wet van 5 brumaire van het jaar V (omgerekend is dat 26 oktober 1796) ook de kerkarchieven staatseigendom. Vele geestelijken verzetten zich hiertegen maar de meesten plooiden toch en zagen hun archieven naar de archiefbewaarplaats van het pas opgerichte Scheldedepartement verhuizen. Het archief van de Sint-Jacobskerk echter bleef onaangeroerd tot 21 juni 2010 in de archiefruimte van de sacristie zitten, op enkele stukken na. De raadpleging ervan was slechts voor enkele wetenschappers weggelegd en dat steeds onder het zeer waakzame oog van archivaris Marc Beyaert, aldus meester Jacques De Decker die voorzitter is van de kerkfabriek van Sint-Jacobs.
Het Rijksarchief Gent zet zich al jaren, in samenwerking met het Forum Kerkelijke Archieven Vlaanderen (Fokav) en het Bisdom Gent, in om de resterende kerkarchieven die o.a. door de sluiting van kerken en pastorieën dreigen verloren, verspreid of vernietigd te worden, te redden. Vele kerkarchieven werden door deze samenwerking overgedragen naar het Rijksarchief en sinds vorig jaar werd ook het bijna integrale oude kerkarchief van de Sint-Jacobskerk er in bewaring gegeven. In totaal gaat het om zo’n 30 meter archief dat door archivaris Annelies Somers volledig onder handen en geïnventariseerd werd volgens hedendaagse normen. Het oudste stuk uit het archief dateert van 24 november 1302, toen Willem Deconinck en zijn vrouw een erfelijke rente schonken aan de armendis en het broederschap O.L.V. op de Rade van de Sint-Jacobskerk. Het archief bevat naast dat van de kerkfabriek en de parochie ook nog de archieven van zo’n acht kapelanijen, tien broederschappen, de tafel van de Heilige-Geest, de Cotidiane en de ‘gilde’ van de Elsenaars. We kunnen dus wel stellen dat het hier gaat om een schat aan ongekende informatie.
Met de overdracht naar het Rijksarchief en de inventarisatie is het omvangrijke en bijzonder waardevolle archief vanaf heden voor iedereen toegankelijk en raadpleegbaar en wordt het voortaan bewaard in zuurvrije mappen en dozen in een geacclimatiseerde omgeving. Dat oude kerkarchieven bijzonder waardevol zijn voor de studie van de middeleeuwse en de vroeg-moderne maatschappij lichtte prof. dr. Anne-Laure Van Bruane (UGent) ons toe. Er is weinig geweten over de rol die parochiekerken speelden in het leven van de toenmalige Gentenaars. Bij het woord ‘parochie’ denken we meestal aan een kleine plattelandsgemeenschap maar in het dichtbevolkte laat-middeleeuwse en vroeg-moderne Gent telde de Sint-Jacobsparochie zo’n 5.000 parochianen. In Gent woonden toen zo’n 40.000 tot 60.000 mensen, verdeeld over haar zeven parochies. Hoe deze parochies georganiseerd waren, wat hun invloed was op het leven van de Gentenaars en in welke mate zij zich identificeerden met hun parochie kunnen we via het archief te weten komen.
Dat parochianen zich sterk verbonden voelden met hun parochie en kerk weten we via een anonieme kroniekschrijver die getuigt dat in 1540 de parochianen van de Heilig-Kerstparochie zeer bedroefd waren en tranen lieten bij de ontwijding van hun kerk, die moest plaatsmaken voor het Spanjaardkasteel. Kroniekschrijvers lichten geen objectieve tip van de sluier over alle lagen van de maatschappij waardoor het moeilijk is door te dringen tot het leven van de gewone Gentenaars. Vermoedelijk mogen we de vele gilden en broederschappen als bemiddelaar tussen parochie en parochianen beschouwen. Maar dan nog spreken we van de gegoede burger en middenstand. Via de studie van de armenzorg komen ook de armen in beeld.
In de Sint-Jacobsparochie waren twee pastoors actief die elk een deel, ook wel ‘portie’, van de parochie voor zich namen. De oudste kreeg de meeste voorrechten en de hoogste verloning. De grens tussen de twee ‘porties’ lag door de Zaaisteeg, de Wandelstraat, het kerkhof en de Corte Steendam. De pastoors vormden met drie tot vier kerkmeesters en de Heilige-Geestmeesters het kerkbestuur, ook wel ‘eed’ genaamd. Deze laatsten stonden in voor de organisatie van de armenzorg binnen hun eigen parochie. De sociale zekerheid van die tijd was namelijk per parochie georganiseerd waardoor het wel eens gebeurde dat men een bijna bevallende vrouw over de parochiegrenzen duwde zodat het kind ten laste werd van de andere parochie. Heilig-Geestmeesters deelden graan, brood, haringen en olie uit. Er zijn ook bewijzen gevonden van het betalen van apothekers- en doktersrekeningen. Omdat de armenzorg parochiaal georganiseerd was, is voor de studie ervan het rijke archief van Sint-Jacobs een godsgeschenk.
In het kader van Erfgoeddag (nu zondag 1 mei) werkte het Rijksarchief Gent i.s.m. het bisdom Gent de tentoonstelling Van armendis tot parochiale werken. Kerkelijke armenzorg in Gent sinds de middeleeuwen uit. In de crypte van de Sint-Baafskathedraal kan je nog tot 22 mei unieke stukken bekijken die zelden of nooit hun eeuwige bewaarplaats hebben verlaten. Je kan er ook de werken van kunstenares Myriam Kahn bewonderen die ook rond het thema armoede werkte.
Aan het begin van de avond kregen we trouwens een primeur voorgeschoteld. Het Gentse Rijksarchief huist nu nog in het voor de bewaring van archief niet zo ideale Geeraard de Duivelsteen. Nu de ministerraad haar akkoord gaf, zal nog dit jaar begonnen worden met de afbraak van de oude Volvogarage in de Bagattenstraat 43 en de bouw van een nieuw modern Rijksarchief op hetzelfde terrein.
Als je ons kan vertellen welke de zeven parochies waren waarvan in het artikel sprake is, maak je kans op een exemplaar van de inventaris van het oud kerkarchief van Sint-Jacobs. Mail je antwoord, naam en adres naar wedstrijd@gentblogt.be. Mailen kan nog tot woensdag 4 mei 2011 12 u.
Het Rijksarchief Gent (Geraard de Duivelstraat 1, 9000 Gent) is open van dinsdag t.e.m. vrijdag van 8.30 u. tot 16.30 u. en elke 1e zaterdag van de maand van 9 tot 12.30 u. en van 13 tot 16 u. (raadpleging van originele documenten op zaterdag is enkel mogelijk na reservatie tot vrijdag 13 u.).
De tentoonstelling Van armendis tot parochiale werken. Kerkelijke armenzorg in Gent sinds de middeleeuwen is gratis te bezoeken in de crypte van de Sint-Baafskathedraal en dat nog tot 22 mei 2011. De beeldende kunst van Myriam Kahn blijft nog tot 2 juli 2011 in de crypte.
De crypte is open voor het publiek van maandag tot zaterdag van 9.30 tot 18 u. en op zondag van 13 tot 18 u.
© 2011 GENTBLOGT VZW
Schitterende werking, niets dan lof, maar het is niet te begrijpen dat het Rijksarchief toegangsgeld vraagt om openbare stukken te raadplegen. Dat is in strijd met artikel 32 van de Grondwet. (zie http://forum.archieven.org/index.php?topic=4805.0 en de opinie daarover van Prof. Schram op )
toffe schat