RSSDe fabel van het retabel
Het is niet onze gewoonte om hele krantenartikels over te nemen. Maar dit vonden we zo’n leuk Gents artikel dat we de toestemming van De Standaard vroegen én kregen, waarvoor onze dank.
Van het lam gods geslagen: de zoektocht naar De Rechtvaardige Rechters
Het zou ons zou niet verbazen mochten er in 2009 weer allerlei sporen opduiken naar het gestolen Lam Gods-paneel ‘De Rechtvaardige Rechters’. Het schilderij is 75 jaar zoek en dat moet gevierd worden met tal van speurtochten, nog voor de komkommertijd aanbreekt. Mocht u zich ook geroepen voelen, dan kunt u uw voordeel doen met volgende vuistregels (en met de stommiteiten van uw voorgangers).
Als u de vindplaats van het verloren paneel van De Rechtvaardige Rechters weet aan te wijzen, is eeuwige roem uw deel, alsook de ronde som van 20.000 euro, die u krijgt van de Vlaamse minister Bert Anciaux. U moet dat geld niet zozeer zien als een schamele premie voor het vinden van een schilderij van onschatbare waarde, maar als kostenvergoeding voor mogelijke graaf- of andere werken. Als er geen graafwerk aan te pas komt, kunt u er ook een kleine gezinswagen mee kopen.
Toch is vinden in dit geval veeleer bijkomstig. Het plezier zit hem in de zoektocht. En als u het goed aanpakt en onderstaande vuistregels in acht neemt, kunt u in die zoektocht het halve land op sleeptouw nemen. Acht regels:
1. Ken uw geschiedenis
Als u wilt weten waarnaar u zoekt, dan moet u op zijn minst de geschiedenis van het gestolen paneel in een notendop kennen. Welaan dan. Het Lam Gods, een veelluik geschilderd door de gebroeders Van Eyck, hangt sinds 1432 aan een haakje in de Sint-Baafskathedraal in Gent. Het is er wel een paar keer weggehaald: een eerste keer door Napoleon, die in 1792 vond dat het mooier zou hangen in het Louvre in Parijs. Na de dood van de kleine keizer werd het voor een habbekrats verkocht aan de Duitsers, die het nodig vonden de recto verso beschilderde zijpanelen in de dikte doormidden te zagen, zodat de achterzijden ook te allen tijde aan het publiek konden worden getoond. Op de achterzijde van het paneel De Rechtvaardige Rechters stond een beeldige grisaille van Johannes de Doper.
Na de Eerste Wereldoorlog moesten de Duitsers het Lam Gods teruggeven, bij wijze van herstelbetaling aan België. Dat stond zelfs vermeld in het Verdrag van Versailles. Aldus geschiedde.
In de nacht van 10 op 11 april 1934 werden de panelen De Rechtvaardige Rechters en de versozijde met Johannes de Doper erop gestolen uit de Vijdkapel in Sint-Baafs. In november van datzelfde jaar kreeg het bisdom Gent een brief met aanwijzingen voor de vindplaats van het achterpaneel (dat ook werd teruggevonden) en met de eis van een miljoen Belgische frank losgeld voor De Rechtvaardige Rechters. Het bisdom weigerde te betalen. Er volgden nog dertien brieven van de dief (of diens woordvoerder), telkens op mysterieuze wijze ondertekend met de letters D.U.A. De gevraagde geldsom daalde tot een half miljoen Belgische frank, maar het bisdom, zoals het een Gentse instantie betaamt, plooide niet.
Dezelfde novembermaand nog stierf in Wetteren de welgestelde en ietwat omstreden wisselagent Arsène Goedertier aan een beroerte. Weinig belangwekkend nieuws, ware het niet dat Goedertier al stervende bekende de schrijver van de anonieme brieven te zijn. Hij beweerde ook de enige te zijn die wist waar het paneel verborgen zit, maar besloot de pijp uit te gaan voor hij meer uitleg kon geven. In zijn bureau werden schetsen en teksten gevonden die aanwijzingen voor de bergplaats kunnen zijn, maar er viel geen touw aan vast te knopen. Ook aan het onderzoek door de politie naar de zaak viel geen touw vast te knopen: het leek wel alsof ze het paneel niet wilden vinden, wat algauw de complottheorieën voedde.
Aangezien het ernaar uitzag dat het paneel nooit gevonden zou worden, besloot het bisdom Gent eind jaren dertig een kopie van De Rechtvaardige Rechters te laten maken door de specialist-restaurateur Jef Van der Veken. Die was nog naarstig aan het werk toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Hij moest het werk stopzetten, al was het maar omdat de Duitsers weer met het Lam Gods aan de haal gingen. De SS zocht intussen ook koortsachtig naar het gestolen paneel. Ze braken zelfs het graf van Arsène Goedertier open, maar daarin viel niets te vinden (behalve wat nog overbleef van Arsène Goedertier dan).
Na de oorlog brachten de sympathieke Amerikanen het Lam Gods terug naar Gent, maakte Jef Van der Veken zijn kopie af (waarin hij het hoofd van een der rechters op dat van Leopold III laat lijken) en werd de hele zwik weer op zijn plaats in de Vijdkapel van Sint-Baafs gehangen. De ware zoektocht naar De Rechtvaardige Rechters kon beginnen, en is nog altijd bezig.
2. Zoek het niet te ver
Als u een nieuwe zoektocht naar het vermiste paneel op gang wilt brengen, zeg dan niet dat het ergens in een ver buitenland zit verstopt. Niemand zal u willen geloven, want een zoektocht in eigen land is veel gezelliger. Daarom heeft nog bijna niemand beweerd dat het paneel de grens over is gesmokkeld (één iemand beweerde ooit dat het zich in Duitsland bevindt: de ondertekening D.U.A. zou ‘Deutschland über Alles’ betekenen).
Bovendien is zo’n zoektocht in het buitenland veel te ingewikkeld, al was het maar om de medewerking van de lokale autoriteiten te krijgen. Niet overal is het parket even bereid als in Gent om bij de minste tip uit te rukken. De regio tussen Gent en Wetteren is daarom het meest geschikt.
3. Val niet te snel door de mand
Als u een geschikte plek zoekt waar De Rechtvaardige Rechters verstopt zou kunnen zitten, hou dan rekening met enkele belangrijke vereisten. De plek moet om te beginnen moeilijk bereikbaar zijn, anders is het niet spannend. Ze moet ook geschikt zijn om een schilderij van onschatbare waarde in onder te brengen: in een vochtige rioolput zingt zelfs een Van Eyck het geen 75 jaar uit. Nog belangrijker: denk eraan dat het paneel in de bergplaats moet passen. Tips worden als waardeloos beschouwd als de vindplaats kleiner is dan het schilderij. Het argument ‘de dief heeft het in tweeën gezaagd’ is al enkele keren gebruikt, maar wordt zelden geloofd. Nog minder geloof werd gehecht aan die ene tipgever die beweerde dat het meesterwerk zat opgerold in een buis. Toen hij te horen kreeg dat De Rechtvaardige Rechters niet op doek, maar op een houten paneel was geschilderd, hield de man het voor bekeken (zie ook punt 1).
4. Zeg niet dat het allang gevonden is
In Wetteren woont al sinds 1929 ene Maria De Roo, die naar eigen zeggen verscholen achter een grafzerk toekeek hoe de SS tijdens de oorlogsjaren het graf van Arsène Goedertier liet openbreken. Je zou van minder schrikken en vijftig jaar wachten om dat te vertellen. Maria maakt zich in haar onlineboek sterk dat het paneel nog tijdens de Tweede Wereldoorlog werd teruggevonden en teruggehangen. Jef Van der Veken maakte volgens haar geen kopie, maar restaureerde het origineel (waarbij hij dan meteen maar het hoofd van Leopold III in het schilderij verwerkte). Maria citeert ook twee Gentse kunstschilders-restaurateurs, Jos Trottyn en Hugo De Putter, die in 1974 beweerden dat de kopie eigenlijk het origineel was. Het craquelé, de haarbarstjes van de kopie, leek erg sterk op dat van de originele delen van het veelluik, vonden de twee. En het was met zo’n elan geschilderd, dat het wel het origineel moest zijn.
Deze theorie is erg makkelijk te ontkrachten. Aangezien het paneel in de dikte doormidden is gezaagd, volstaat het de houtstructuur en de jaarringen van het paneel in kwestie te vergelijken met die van de versozijde, met de grisaille van Johannes de Doper. Tot nu toe heeft niemand dat de moeite waard gevonden.
5. Wees een sportieve verliezer
Ergens diep in de jaren zeventig ontdekte de Limburger Gust Vervloet aan de hand van zijn wichelroede en één van Arsène Goedertiers schetsen dat het paneel achter een zuil in Sint-Baafs verborgen zat. Gust was zo zeker van zijn zaak dat hij beweerde achter de zuil getast te hebben en daar het paneel achter een marmeren plaat gevoeld te hebben. Toen die plaat werd weggebroken, bleek dat er niets te zien was. Gust was in alle staten: ‘Het is weggehaald!’ schreeuwde hij. ‘Het moet nu in het bezit zijn van het bisdom Gent of een vooraanstaande katholieke familie.’ Tsk, tsk.
6. Hou het koningshuis erbuiten
In 2001 beweerde de gepensioneerde politieagent Chris Noppe in een boek dat het paneel in de crypte van koning Albert I lag. De koning-klimmer was, het kon alweer geen toeval zijn, in 1934 omgekomen. Noppe was ook op het idee gekomen om op een landkaart lijnen te trekken tussen alle plaatsen vanwaar Arsène Goedertier zijn D.U.A.-brieven aan het bisdom had verstuurd. Al die lijnen raakten elkaar precies boven de crypte in Laken. Het Paleis heeft nooit toestemming gegeven om in die crypte te gaan zoeken.
7. Creeer een hype op het internet
Er zijn boeken bij de vleet geschreven over De Rechtvaardige Rechters (het beste is naar verluidt nog altijd Dossier Lam Gods, van de voormalige Gentse politiecommissaris Karel Mortier en de journalist Noël Kerckaert), maar de leukste manier om ruchtbaarheid te geven aan je onderzoekswerk is een website waarop je gaandeweg je onthullingen prijsgeeft. Dat deed de intussen overleden Gentenaar Gaston De Roeck u voor in 2002: onder de schuilnaam Arsène Goedertier richtte hij de website DUA op, waarop hij beloofde binnen afzienbare tijd te onthullen waar het paneel zat of lag of hing. De site werd zo druk bezocht dat hij al na enkele uren crashte. Toen dat euvel was verholpen, gaf Arsène te kennen dat De Rechtvaardige Rechters achter het altaar in de Sint-Gertrudiskerk in Wetteren zat verborgen. Speurders van het Gentse parket stoven erheen, schroefden achter het altaar alles los wat vastzat, maar vonden niets. Gaston De Roeck was er het hart van in, maar blijft tot op heden toch zowat de bekendste aller RR-zoekers. Respect!
8. Laat anderen voor u graven
De recentste zoektocht naar het paneel dateert van juni vorig jaar, en kwam er op aansturen van Franky De Smet, een Brusselaar van respectabele leeftijd. Zijn studie van Goedertiers briefwisseling, waarin hij woordspelingen, codes en runentekens allerhande ontdekte, had hem ervan overtuigd dat het paneel in een zinken kist in een oude waterput resideerde, aan de Gentse Sint-Jansvest. Op die waterput was intussen een flatgebouw neergepoot, maar dat mocht de pret en de graafwerken niet drukken. In de parkeergarage van het gebouw liet het Gentse parket dwars door de betonnen vloer een ontzagwekkende put graven. Er werd geen zinken kist gevonden, hoewel een metaaldetector fanatiek aan het biepen was geslagen. ‘Dat zal de wapening van de betonnen vloer geweest zijn’, liet een van de speurders zich ontvallen. ‘Misschien dat mijn theorie niet de juiste is’, voegde Franky De Smet er grootmoedig aan toe.
Wie de put achteraf weer heeft dichtgegooid, viel uit de regionale berichtgeving niet op te maken.
Artikel: Tom Heremans, De Standaard
© 2009 GENTBLOGT VZW
Heeft dat paneel wel degelijk bestaan? Zijn er wel “rechtvaardige rechters”? Als ik eens veel tijd zal hebben zoek ik mee!
Had het ook gezien en gelezen, idd. een heel leuk artikel
In het artikel staat van in het begin al een fout te vermelden, belangrijk of niet maar fout is het: het retabel heeft nooit in de kathedraal “gehangen”! Wel heeft het er “gestaan”, op een altaar in de Vijdt-kapel. Die fout is even erg als die van die man die het paneel wilde oprollen.
Of niet soms?
Dat artikel is verder een mooie maar beperkte samenvatting. Het geeft me wel zin om het boek van Karel Mortier te lezen.
Wel ze zijn nog zoek. Wat Mevrouw De Roo beweert raakt kant noch wal. Ik kan duidelijk aantonen dat het gedicht van Vander Veken wel degelijk op de kopie van hem stond en dit aan de samenstelling van het paneel zelf waarop hij het schilderde. Als men de achterzijde ziet van de kopie en dat vergelijkt met de afmetingen van de gebruikte planken van het originele dan ziet men direct dat het wel degelijk de kopie was waarop Vander Veken het schilderde.
Trouwens Mevrouw de Roo beweerde eerst dat het paneel in een graanbuis verborgen zat van Molens Buysse. En de veranderingen die meneer Vander Veken op zijn kopie aanbracht was om duidelijkheid te scheppen. Hij was zo’n gedreven kopieist dat men het verschil niet zag met het originele. Ook van zijn vroegere kopies die hij maakte waardoor hij bijna in aanraking kwam met het gerecht. Vandaar zijn vers…wou hij zeggen..ze zullen me het nu niet meer lappen want ik maak van die ene rechter zijn aangezicht het aangezicht van Leopold III enz. Dat is de waarheid erachter en niks meer. Tja ik weet dat de verhalen erachter enkel maar aanslaan als ze fantastisch overkomen…dan pas bereik je de pers. Nuchter nadenken bij de mensen dat kan blijkbaar niet meer en en door gedreven onderzoek terplaatse bereik je véél.
En het is een aanrader de boeken van meneer Karel Mortier goed en begrijpend te lezen. Ze zeggen de waarheid overduidelijk alleen moet je begrijpen wat hij schrijft. En als meneer Mortier geen gevolg geeft aan bepaalde zaken en onderzoeken dan wil dat zeggen dat het écht de moeite niet loonde. Nog een tip…lees ook het boek van Rudy Pieters en last but not least Jos Cels.