Gentblogt

Theremin: An Electronic Odyssey (+vrijkaarten!)

donderdag 1 mei 2008 12u07 | Michel Vuijlsteke | 6 reacties
Trefwoorden: Muziek, theremin, vrijkaarten.

Soms moet het niet zo ingewikkeld gemaakt worden: op 6 mei 2008 organiseert het Filmfestival een eenmalige voorstelling van Theremin: An Electronic Odyssey (1993) in Kinepolis. Gentblogt mag vijftien duotickets weggeven.

De mensen die weten waarover het gaat, zijn nú al hun mail naar ons wedstrijdadres aan het schrijven.

Voor de mensen die niet meteen zouden weten waarover het gaat: het is het verhaal van de theremin en van de uitvinder ervan, en dat verhaal is wat men in het Engels truly stranger than fiction pleegt te noemen: de geschiedenis van Léon Theremin zou gegarandeerd geweigerd worden als filmscript, wegens to-taal ongeloofwaardig.

Om te beginnen is de theremin een uniek instrument: het wordt bespeeld zonder het ooit aan te raken. Eén antenne controleert de toonhoogte (hoe dichter de hand erbij, hoe hoger de toon), een andere antenne controleert het volume (hoe dichter erbij, hoe stiller).

Denk daar even over na: een thereminspeler heeft geen klavier, geen kleppen, geen snaren. Alles gebeurt op het gehoor in de ijle lucht. Het instrument voelt elke beweging aan, ook de minste: wie een theremin bespeelt, moet roerloos stokstijf blijven staan, de minste ademhaling en spier controleren–én tegelijkertijd ook nog gevoel in de muziek leggen.

Een theremin is een éénstemmig instrument: akkoorden lukken er dus niet mee. Het is een elektronisch instrument, maar het heeft een warme klank, ergens tussen een stem (van lager dan contrabas tot hoger dan de hoogste soprano) en een cello.

En oh ja: het geluid van een theremin staat ook voortdurend aan, wat wil zeggen dat je er normaal gezien alleen glissando mee kan spelen. Om van een do naar een sol te gaan, moet je via re, mi en fa—en alles wat daartussen ligt. Om afzonderlijke noten te produceren, moet je met de ene hand het volume verminderen en dan weer verhogen, en met de andere hand in het blinde weg naar precies de juiste plaats in de lucht gaan.

Een theremin is geen eenvoudig instrument om te bespelen: het vergt opperste concentratie, bijna-totale lichaamscontrole, en perfect gehoor.

Naast het instrument zelf dat, euh, vreemd is, is er het verhaal van de uitvinder. Theremin wordt op het einde van de 19de eeuw geboren in Sint-Petersburg. Als hij met radio’s aan het prutsen is, hoort hij een vreemd geluid—wie ooit zelf nog oude radio’s heeft bediend met draaiknoppen, kent het: van die etherische spookachtige fluittonen tussen twee radiostations in.

Theremin zoekt en vindt een manier om dat geluid te genereren en te controleren: het eerste elektronische instrument ooit is geboren.

De theremin wordt gedemonstreerd aan Lenin (dé Lenin), die er zo van onder de indruk is dat hij zelf lessen neemt, er meteen een paar honderd van bestelt om te verdelen doorheen de Sovjetunie, en Léon op demonstructiereis door de wereld stuurt.

Theremin reist in de jaren 1920 door Europa, vindt ondertussen ook nog eens onder meer de eerste bewegingsdetector en een draadloos televisietoestel met bewegende beelden uit, en eind de jaren 20 belandt hij in de Verenigde Staten. Hij zet in New York een laboratorium op, waar hij verder uitvindt en zijn theremin perfectioneert, in nauwe samenwerking met mede-emigrée en thereminvirtuoos Clara Rockmore.

Hij geeft en dirigeert er theremin-concerten met het New York Philharmonic, hij is jong, glamoureus, charmant. Hij wordt er gevierd door componisten, muzikanten, wetenschappers (en muzikanten-wetenschappers zoals Albert Einstein), kortom: Léon Theremin is the toast of the town.

Tot in 1938. Zijn ondertussen nieuwe vrouw, de zwarte (!) balletdanseres Lavinia Williams, blijft alleen achter. Ze zal hem nooit meer zien: Theremin is verdwenen. Naar de Sovjetunie, vermoedt men. Ontvoerd, lopen de geruchten. (Schulden en belastingen, bleek pas in 2000.)

Theremin is nauwelijks in de Sovjetunie toegekomen, of Stalin verbant hem naar de goudmijnen in Siberië. Hij wordt er op geen tijd tewerkgesteld in de R&D-afdeling van de gulag, samen met collega’s-genieën als Tupolev (van de vliegtuigen) en Korolyov (onbekend bij ons, maar dé architect van het Russische ruimtevaartprogramma).  

Gedurende de jaren 1940 ontwikkelt Theremin onder meer fenomenaal geavanceerde afluisterapparatuur, waarvoor nota bene Stalin hem zelfs decoreert, en in 1947 wordt hij vrijgelaten—maar hij kiest vrijwillig om verder te blijven werken voor de KGB, tot in 1966.

Ondertussen was zijn instrument al lang niet meer populair, vooral wegens echt v̩̩l te moeilijk te bespelen. Theremins werden alleen nog als geluidseffect gebruikt in horrorРen science fictionfilms, en door enthousiastelingen als Robert Moog, die met zijn minimoog in 1970 op zijn beurt de hele muziekwereld op zijn kop zette. L̩on Theremin was door de wereld vergeten, en Clara Rockmore was niet meer dan een curiositeit.

Theremin had een positiena zijn vertrek uit de KGB in het conservatorium in Moskou. Hij bleef er tien jaar, tot een Amerikaanse journalist hem er per toeval tegen het lijf liep, en er een artikel over de Theremin en zijn theremin in de New York Times stond. In volle koude oorlog was dat géén goeie zaak, medaille of geen medaille, ex-KGB of niet. Léon Theremin werd op staande voet ontslagen, en al zijn instrumenten werden vernietigd: “electriciteit dient om verraders te electrocuteren,” zei de chef van het conservatorium.

Theremin neemt, op eigen initiatief, zijn laatste leerlinge aan: zijn nicht Lydia Kavina. En alles wordt weer stil rond Theremin.

In 1989 verlaat Theremin voor het eerst sinds een halve eeuw het land. In 1991, 93 jaar oud, ziet hij Clara Rockmore terug en geven ze samen een laatste concert.

Twee oude mensen, ze hebben elkaar een half leven niet meer gezien. Niet zo goed meer te been, ze moeten op het podium geholpen worden. Maar eens ze er staan, hebben ze hun lichaam weer volledig onder controle, en geven ze een uur lang het concert van hun leven.

Twee jaar later in Moskou, sterft Theremin. Muzikant, geniaal uitvinder en spion. Hij heeft de Sovjetunie weten geboren worden, vond de elektronische muziek uit, gaf les aan Lenin, werd gevierd en beroemd in New York, keerde arm terug naar de Sovjetunie, werd verbannen en later gedecoreerd door Stalin, werkte voor de KGB, zag uiteindelijk de Sovjetunie ten onder gaan en werd opnieuw gevierd en beroemd.

…en dát en meer gaan we allemaal horen, denk ik, uit de mond van de betrokken mensen zelf.

Steve Martin’s film spreekt over Léon Theremin en over het verhaal van de theremin, het instrument. Martin laat onder meer Clara Rockmore aan het woord, en Todd Rundgren, en Brian Wilson, en Bob Moog.

Een mail naar wedstrijd@gentblogt.be, vóór 4 mei 2008, met als onderwerp “Theremin” en uw naam duidelijk vermeld, en één van de vijftien duotickets is misschien het uwe. 

U weet wat gedaan.

© 2008 GENTBLOGT VZW