Gentblogt

Albert Sugg en de Belle Epoque in Gent: Série 1 (43) Sint-Baafskathedraal

vrijdag 14 februari 2014 8u15 | Arthur De Decker (tekst), Jos Tavernier (beeld) | 5 reacties
Trefwoorden: Albert Sugg, Sint-Baafskathedraal.

In de serie 1 van postkaartenuitgever Albert Sugg mocht uiteraard de imposante Sint-Baafskathedraal niet ontbreken. Dit monument is nu nog één van de meest bezochte monumenten van onze stad. In dit deel bespreekt Arthur De Decker 5 zichten van rond 1900 en Jos Tavernier toont de actualiteit. De vorige delen zijn consulteerbaar in het archief van Gentblogt.

Van deze Suggkaart N 58 bestaan 4 versies met  steeds een wisselend publiek op de  voorgrond en telkens lichtjes andere onderschriften. De reden is dat de Série 1 zeker 4 maal werd herdrukt. Soms werd dan een nieuw cliché gebruikt wat resulteerde in een ander zicht dan de vorige druk. Ook de tekst werd dan dikwijls gewijzigd en soms voorzien van een vertaling in het Nederlands. De kaarten werden gedrukt bij Bergeret  in Nancy (Fr.) .

Deze geanimeerde Suggkaart, verstuurd in 1906,  toont ons een  groep mooi uitgedoste wandelaars en tevens de tramsporen langs het Sint-Baafsplein met links het Jan Frans Willems monument. Hoe dit plein en dit monument zijn tot stand gekomen kunt u lezen in deel 12. Links zien we nog een stukje Belfort  en rechts een reeks  18de en 19de eeuwse gevels van heren- en burgerwoningen waarachter nog oude kernen schuilgaan. Daarbij valt vooral het voormalig  “Hotel van Branteghem” of “Hotel Hamelinck” op, ook wel “Hotel d’Elhougne” of “Hotel De Cock” genaamd. Dit huis telt 9 traveeën in Lodewijk XIV-stijl  en heeft een klokvormige bekroning met Junoborstbeeld. Het werd in 1960 beschermd als monument.

Iets verder maar niet te zien op deze foto is het huis met 5 traveeën en driehoekig fronton met ovale oculus in Louis XVI-stijl van 1774 , dat in de 19de eeuw bewoond was door de Kerckhove-De Fry, waar in 1845 de Cercle Litéraire werd gevestigd, vervolgens onderdak gaf aan de meubelmakerij Van den Hende en waar na de Eerste Wereldoorlog de Gentsche Bank van Handel en Nijverheid kwam.

Het bevat een steen met kelder uit de 13de eeuw (Hof van Herzele) en een binnenplaats (heden Beiaardplein) met renaissancegebouwtje met trapgevel. In dit complex vestigde rond 1930 het Hotel Brittania met feestzaal dat eerder aan bod kwam op Gentblogt. In deze feestzaal vonden er tot in 1980 dansfeesten, congressen, vieringen, optredens en tentoonstellingen plaats.

De site werd in 1995-1997 onder de naam Project Kapittelhuis volledig vernieuwd en  bij besluit van 17 maart 2009  beschermd als monument. Er werden winkels en horeca ingeplant, terwijl op de verdiepingen woningen werden ondergebracht waarin zich o.a. oud-burgemeester Frank Beke nestelde.

Doch deze Suggkaart toont ons in de eerste plaats de 15de-eeuwse toren van de Sint-Baafskathedraal in Brabantse hooggotiek. Deze meet 89 meter en was daarmee toen het hoogste gebouw in Gent na het Belfort dat 95 meter hoog is. Ondertussen staat deze kerktoren daarmee op de 5de plaats.

Aan deze gotische toren werd gebouwd van 1462 tot 1535, zoals correct weergegeven door Sugg op de postkaart. Op een vierkante plattegrond rees een indrukwekkende toren op, aan de buitenzijde volledig bekleed met Leidse zandsteen. Met hoeksteunberen die per bouwlaag “verjongen” en vanaf een bepaalde hoogte overgaan in achtzijdige traptorentjes met stenen kegelspits voorzien van kruisbloem en borstweringen.

Op de bovenste achthoekige geleding bouwde men oorspronkelijk in 1534 nog een passende bekroning: een houten spits. Deze brandde echter in 1602 af en werd nooit heropgericht bij gebrek aan geld. Hetzelfde verhaal dus als voor de Sint-Michielstorenn waarover ik het eerder had in deel  6.

Op het stadsplan van Sanderus (1641) staat een toren met spits doch dit geeft de vroegere toestand weer. Dit geldt eveneens voor de maquette van de toren in het Stam. Ook bij latere restauraties in 1861 en 1870 werden plannen gesmeed om de toren terug van een spits te voorzien, maar zulks bleef zonder gevolg.

Toen werden wel alle hoektorentjes van stenen spitsen voorzien ter vervanging van de oorspronkelijke houten spitsjes of klokvormige afdekkingen. De huidige klokkenstoel in de toren is mogelijk nog de originele uit de 16de eeuw.

De Sint-Baafskathedraal kreeg haar huidige naam pas nadat in 1540 het kapittel van de Sint-Baafsabdij bezit had genomen van de parochiekerk. Dit gebeurde nadat de Sint-Baafsabdij in 1536-1537 was opgeheven. In tegenstelling tot wat daarover wordt geschreven in de traditionele geschiedschrijving, gebeurde deze opheffing echter niet op initiatief van keizer Karel V.

Zoals recent nog eens duidelijk in het licht gesteld in het 50ste jaarboek van de Heemkundige Kring de Oost-Oudburg door Luc Devriese ging het initiatief voor deze opheffing  wel degelijk uit van de monnikengemeenschap zelf en vooral van de abten. De secularisatie was dus al een feit vooraleer ze juridisch werd vastgelegd. De monniken probeerden de abdij te laten erkennen als bisdom. Daartoe moest het klooster met reguliere monniken geseculariseerd worden  en omgevormd tot kapittel met seculiere kanunniken.

Het hoofdargument was dat Gent, bijzonderste stad van het graafschap, wel twee Benedictijnerabdijen bezat, maar geen behoorlijk functionerend kapittel. In 1536 werd het verzoek ingewilligd en in 1537 legden de monniken het kloostergewaad af en werden ze een kapittel waardoor ze ontslagen waren van hun belofte van armoede.

Enkele jaren later, in 1540, gooide de Gentse opstand echter roet in het eten. De nieuwe  kapittelheren zagen hun droom van een bisschopszetel in hun ex-abdij en ex-abdijkerk vervliegen. De abdijgebouwen en bijhorend dorp moesten plaats ruimen voor een dwangburcht, later Spanjaardenkasteel geheten. De kapittelheren zagen zich zeer tegen hun zin verplicht te verhuizen naar de Sint-Janskerk, buiten de aloude abdij.

Op 11 mei 1540 werd de parochiekerk Sint-Jan omgevormd tot kapittelkerk, voortaan Sint-Baafs genoemd. Vanaf dat ogenblik gaat de zorg voor de uitrusting van de kerk over in handen van de kanunniken, tot ongenoegen van de Sint-Jansparochie. Enkele decennia later, in 1559, hertekende Filips II de kaart van de bisdommen in de Nederlanden. Eén van de nieuwe bisdommen werd Gent en de Sint-Baafskerk werd tot kathedraal verheven. Pas in 1568, kort na de eerste Beeldenstorm van 1566,  kon echter de eerste Gentse bisschop, Cornelius Jansenius, er worden verwelkomd.

Twaalf jaar na de eerste Beeldenstorm werd de kathedraal opnieuw het mikpunt van religieus geweld en werden er calvinistische predicaties gehouden. In 1584 kwam hier een eind aan, werd Sint-Baafskapittel hersteld en kon het Gentse bisdom echt van start gaan. In de 17de en 18de eeuw was de belangrijkste bisschop ongetwijfeld Antoon Triest (1577-1657). Hij ontpopte zich als de belangrijkste mecenas van de kathedraal via een door hem opgerichte stichting.

De Franse inval van 1794 betekende het einde van deze stichting Triest. Door de annexatie moesten de kanunniken noodgedwongen hun kathedraal achterlaten. Dit sleepte aan tot 1799 toen Napoleon Bonaparte tot consul werd benoemd en er een verzoening met de kerk werd bereikt. De kerken werden heropend. In 1801 ondertekenden de paus en Napoleon het Concordaat dat van Gent opnieuw de zetel van een bisdom maakte met als grondgebied de departementen Schelde en Leie.

Het kapittel werd heropgericht doch zonder de macht en de rijkdom van voorheen. Een keizerlijk decreet dat Napoleon in 1809 uitvaardigde, verplicht het provinciebestuur voortaan in te staan voor de restauratie van de Sint-Baafskathedraal als diocesane kerk van het Bisdom Gent. De subsidiering van deze werken moest voor 60% van de Staat (nu Vlaamse Gemeenschap) komen, voor 30% van het provinciebestuur en voor 10% van de kerkfabriek.

De Sint-Baafskathedraal werd reeds in 1936 beschermd als monument. In 1985 al kreeg het architectenbureau Bressers de opdracht een restauratiedossier te maken. Daaruit bleek dat er stabiliteitsproblemen waren die dringend moesten worden aangepakt. Voor de veiligheid werden in 1998 spankabels rond de buitenkant van de kathedraal aangebracht en aan de binnenkant werden trek- en duwschoren geplaatst om het zaakje aan mekaar te houden.

In 2000 werd bekendgemaakt dat de verdere restauratie in fasen zou gebeuren  en daarvoor nog ruim 25 miljoen euro nodig waren die volgens de reeds voormelde verdeelsleutel moesten worden verleend door de drie betrokken instanties: 30% provincie, 60% Vlaams Gewest en 10 % kerkfabriek. Aangezien de kerkfabriek zo’n bedrag niet kan ophoesten werd die 2,5 miljoen naar de provincie doorgeschoven. De opvolging van het dossier is in handen van Bressers, een architectenbureau dat afstamt van een kunstatelier en al meer dan een eeuw ervaring heeft met dergelijke restauraties aan o.a. de Sint-Jacobskerk en de Sint-Niklaaskerk

In de zomer van 2005 is er begonnen met de grootscheepse restauratie van het monument. Die restauratie zal in acht fases verlopen en ten minste 15 jaar in beslag nemen. De restauratiecampagne is hoofdzakelijk bedoeld voor de instandhouding van de kathedraal.

In het voorjaar van 2013 startten de hoogdringende restauratiewerken aan de toren van de kathedraal. Hiervoor zal de 89 meter hoge toren voor minstens vier jaar achter steigers verscholen gaan zoals te zien op de recente foto van Jos Tavernier.

De aannemer startte eind januari 2013, in afwachting van de opbouw van de steigerconstructie, met het plaatsen van een witte schutting aan de noordzijde, maar moest die noodgedwongen weer afbreken op vraag van de stad. De toren stond tegen het toeristisch hoogseizoen volledig in de steigers, waarna de eigenlijke restauratiewerken konden aanvangen. Om de hoge stellingen te verbergen kwam er een groot doek waarop het Lam Gods wordt afgebeeld.

Gent zou Gent niet zijn moest dit een plezanterik niet op het lumineuze  idee hebben gebracht om er het paneel van de rechtvaardige rechters stiekem uit te knippen. Kijk maar op de foto van Jos hier boven.

De Suggkaart nr. 144 verstuurd in 1903 geeft ons een mooi zicht op de zuidgevel van de kathedraal met de Vijdkapel gezien vanuit de Limburgstraat.

De oorsprong van de kerk die we vandaag als de Sint-Baafskathedraal kennen is nauw verbonden met de meest prille geschiedenis van Gent. De stad is gegroeid uit een portus (voor het eerst vermeld in 865) die zich tussen de Beneden-Schelde en de Leie bevond en die aanvankelijk onder de kerkrechtelijke bevoegdheid van Sint-Baafsabdij viel.

Door de invallen van de Noormannen (879) werd deze abdij tijdelijk opgeheven en kwam de portus geleidelijk onder de invloedssfeer van de grote concurrent, de Sint-Pietersabdij. In 964 kwam het tot een definitieve regeling waardoor de portus voortaan onder het patronaatsgebied van de Sint-Pietersabdij viel.

In deze regeling werd melding gemaakt van de kerk van de portus, de oudst gekende voorloper van de huidige Sint-Pieterskathedraal. Sugg vermeldt op sommige van zijn postkaarten 941 als oprichtingsjaar doch dit is nog niet wetenschappelijk bewezen. Deze kerk, waarvan zelfs de locatie tot op heden nog niet precies vastligt, bestond waarschijnlijk zelfs vóór de vernietiging van de Sint-Baafsabdij in 879. Ze was toegewijd aan  Sint-Vaast, Sint-Bavo en Sint-Jan-de-Doper.

Na verloop van tijd vielen de twee eerst genoemde heiligen weg en zou de kerk als de Sint-Janskerk door het leven gaan. Na verloop van tijd werd het eerste kerkgebouw vervangen door een Romaanse kerk. Het betrof een driebeukige kruiskerk met een toren die omgeven was door twee flankeertorens. Onder de Romaanse kerk bevond zich een crypte die nu nog grotendeels bestaat.

Door verzakkingen bevond het Romaanse kerkgebouw zich na verloop van tijd in een bedenkelijke toestand. Bovendien werd ze te klein voor de stichtingen die er een kapel wilden oprichten. In de 14de eeuw werd dan ook begonnen met de vervanging van de Romaanse kerk door een somptueus gotisch gebouw waarvan de bouw zich ingevolge geldgebrek over verschillende eeuwen zou uitstrekken.  Zo werd de eerste steen van de reeds hoger beschreven hoge westtoren in 1462 gelegd doch deze werd pas in 1534 beëindigd. In 1533 pas werd de eerste steen gelegd van het gotisch schip. Uiteindelijk was de huidige “nieuwe kerk” pas volledig afgewerkt in 1569, jaar waarin ze werd geconsacreerd.

Rekening houdend met de voornoemde bouwgeschiedenis was het  dus niet normaal dat op het wereldberoemde schilderij “Het panoramisch gezicht op Gent in 1534” de Sint-Janskerk voltooid staat afgebeeld. Dit was één van de redenen waarom dit topstuk in het Stam door André Capiteyn in 2011 zeer overtuigend werd ontmaskerd als een pure vervalsing.

Het betreft een schilderij dat rond 1825 vakkundig werd samengeflanst door architect Pierre Jacques Goetghebuer (1788-1866). Dit ”product van de historische romantiek” werd door erfgenamen van de voornoemde vervalser verkocht aan het Gentse stadsbestuur voor 4.000 fr. Voor 1825 was er nergens ooit sprake geweest van dit Gentse topstuk. 

Het is nu nog steeds wachten op de in 2012 aangekondigde tentoonstelling in het Stam over deze meesterlijke falsificatie.

Op deze andere Suggkaart, verstuurd in 1906, krijgen we ook een zicht op de zuidgevel van de kathedraal. Ik vestig nu de aandacht op de voorgrond waar we het nieuw ontstane prieeltje zien. Op het einde van de 19de eeuw begon men rond de kathedraal huizenblokken te slopen om o.a. aan deze zuidkant een brede straat aan te leggen, de Limburgstraat, en een pleintje dat nu het Gerard de Duivelhof heet.

Daar werd  op 9 augustus  1913 het monument “Gebroeders van Eyck” van Geo Verbanck (1881-1961) en Valentin Vaerwyck (1882-1959) onder massale belangstelling plechtig onthuld door koning Albert I. Dit monument is op zo’n korte tijd tot stand moeten komen dat bij de onthulling nog niet alle beelden in brons waren gegoten. Niemand merkte  toen echter op dat een deel van het monument uit “plâtre patiné” bestond.  

De achterkant van het pleintje werd genoemd naar de geboortestad van de gebroeders Van Eyck, Maaseik. Daar staat trouwens ook een standbeeld van het artistieke duo op de markt.

Op de voorgrond zien we het voornoemde monument ter ere van de gebroeders van Eyck, nu volledig in brons… Op de achtergrond toont deze recente foto van Jos Tavernier het reeds gerestaureerde oostelijk koor. De westtoren staat in de steigers voor de volgende fase van de restauratie.

De Suggkaart toont ons het Interieur van het middenschip gezien naar het oosten met achteraan het koor  en rechts de preekstoel waar we straks op inzoomen.

Tot voor enkele jaren was de Sint-Baafskathedraal nog steeds de parochiekerk van de Sint-Baafsparochie en tevens  de hoofdkerk van het bisdom Gent. Enkele jaren geleden echter werden de parochies Sint-Michiels, Sint-Niklaas en Sint-Baafs gefusioneerd, en sedertdien doet de Sint-Michielskerk dienst als parochiekerk voor de drie vroegere parochies. De Sint-Baafskathedraal fungeert nu enkel nog als kathedraal.

De eeuwenoude kathedraal heeft ook zijn website: www.sintbaafskathedraal.be.

In 1741 wordt een contract afgesloten tussen het kapittel en de beeldhouwer Laurent Delvaux (1696- 1778) voor het maken van een nieuwe preekstoel, die tot de beste rococowerken van het land zou gaan behoren.

De compositie, een volmaakte harmonie tussen het donkere eikenhout en de witmarmeren figuratie, beheerst door haar monumentaliteit de brede middenbeuk. Het hoofdthema betreft de allegorische voorstelling van de Waarheid die door de Tijd wordt ontsluierd.

Zoals gebruikelijk na de middeleeuwen wordt de Tijd voorgesteld door een ouderling wiens vleugels de snelheid symboliseren. Een jonge vrouw met boek en palm en van wie de linkervoet rust op een wereldbol, symboliseert de Waarheid. Het geopende boek verwijst naar de Waarheid, de palm beduidt macht en overwinning, de wereldbol symboliseert de wereldse dingen die door de Waarheid worden overtroffen.

De beide engelen die de preekstoel flankeren, vestigen de aandacht op de plaats van de predikant, de kuip, van waaruit eveneens de Waarheid wordt verkondigd. Deze levensgrote engelen houden elk een wapenschild van Mgr. A. Triest, die er moeten aan herinneren dat het kunstwerk door het Triestfonds werd bekostigd.

De dubbele eikenhouten trap waarvan de leuningen door weelderige rococoschelpen worden opengewerkt, leiden naar de machtige kuip die geheel met rococomotieven is bewerkt. Op het klankbord, gedragen door twee appelbomen, torsen twee naakte engeltjes het groot houten kruis. Onderaan is er de Duif in stralenkrans. Een engeltje ontrukt de appel uit de muil van de slang die in de westelijke boom gekronkeld ligt.

Een vierde engeltje houdt alleen de draperie vast. Met de preekstoel bereikte de in Gent geboren beeldhouwer Laurent Delvaux een grootsheid en bekoorlijkheid die kracht paart aan sierlijkheid en weelderigheid verbindt met verfijnd naturalisme. De preekstoel beantwoordt bijgevolg in zijn geheel aan de doelstelling van de toenmalige kerkdecoratie: de gelovige een voorproefje geven van de heerlijkheid van het Paradijs.

De Kathedrale kerkfabriek beweert alle rechten over kunstobjecten te bezitten. Foto’s mogen niet genomen worden van objecten en schilderijen zonder schriftelijk toestemming van de Rector, Kanunnik Collin. De rechten werden verkocht aan een firma in 2007, die deze rechten beschermt. De kerkfabriek voert ook deze politiek om oude meesterwerken te beschermen van gevaarlijk licht. Overal in de kathedraal staan bordjes met de tekst “fotograferen verboden, met of zonder flits”.

Jos Tavernier nam bovenstaande foto zonder toelating. Gentblogt zou dus  over de publicatie ervan kunnen worden aangesproken! Belachelijk.

We zien hier dus het onderste deel van dezelfde preekstoel maar van dichterbij. Het hekwerk rond de preekstoel viel volgens het contract van 1741 niet ten laste van L. Delvaux en werd betaald aan Joannes Arens.

De oude preekstoel, geschonken door Viglius Aytta werd in 1746-1747 verkocht aan de pastoor van Deinze. Op de nieuwe preekstoel staat het signatuur “L. DELVAUX/GANDAVENSIS INVENIT/& FECIT NIVELLIS/1742” Oorspronkelijk stond hier dat de kunstenaar geboren was in Nijvel. Deze fout werd tussen 1772 en 1777  gecorrigeerd.

De kuip van de preekstoel is geheel in rococomotieven bewerkt. De takken van de boom die schijnbaar de kuip omvatten, zijn uit witgeverfd hout. De drie marmeren reliëfmedaillons op de kuip stellen respectievelijk het volgende voor: vooraan (ten oosten) de Geboorte van Christus (niet op de foto) , rechts (ten westen) de Bekering van Paulus en links (ten noorden) de Bekering van Sint-Bavo. Op de zijkant van de kuip stond een verguld houten kruisbeeld bevestigd.

Op de achterkant, en dus niet te zien op de foto, staat in een sierlijke kartouche, het wit marmeren portretmedaillon van A. Triest, dat niet in het contract was voorzien.

De Sint-Baafskathedraal is de meest volledige illustratie van de geschiedenis en de cultuur van de stad Gent. Zij staat op de plaats van de oudste municipale bidplaats, gewijd aan Sint-Jan, patroon van de Portus Gandensis. Zij gaf aan het vroege Gent bestaansrecht en was de eerste en voornaamste parochiekerk. Haar koorruimte is het belangrijkste interieur van de machtige middeleeuwse stad.

In deze kathedraal schittert het meest prachtlievende en symboolrijke schilderij ter wereld, het Lam Gods. Daarover gaan we het later hebben. In latere delen komen  Suggkaarten aan bod die enkele andere kunstwerken uit de kathedraal tonen.

© 2014 GENTBLOGT VZW