Gentblogt

Albert Sugg en de Belle Epoque in Gent: Série 1 (67) Zuidkwartier

vrijdag 8 augustus 2014 19u34 | Arthur De Decker (tekst), Jos Tavernier (beeld) | 1 reactie
Trefwoorden: Albert Sugg, Krook, Urbiscomplex, Waalse Krook, Zuid.

In deel 18 van deze wekelijkse rubriek over de serie-1-Suggkaarten hadden we het eerder reeds over het Zuidstation. Deze week behandelt  Arthur De Decker nog enkele andere Belle-Epoque-Sugg-ansichtkaarten uit deze serie die betrekking hebben op dat kwartier dat intussen grondig is gewijzigd en eerstdaags nog meer zal wijzigen. Dit blijkt uit de recente foto’s van Jos Tavernier.

Deze Suggkaart, verstuurd in 1902,  toont ons de Muinkschelde  met een stukje gietijzeren Marcellisbrug (afgebroken in 1951, zie deel 40) aan de Kuiperskaai. De kerktoren achteraan is de Sint-Pieterskerk (zie deel  27). Het industriële complex rechts is wat restte van de gasfabriek van Louis Roelandt aan de Waalsekrook waar we het straks uitgebreider over hebben.

De Kuiperskaai werd aangelegd in 1883 nadat de oude Scheldearm gedempt werd vanaf de Vanderdoncktdoorgang. (Vandaar de naam van de zijstraat Oudescheldestraat). Dit maakte dus deel uit van het Zollikofer-De Vigneplan (zie deel 20). Het gebouw links met het driehoekig fronton is de plek waar later in 1911 het beroemde Coliseum werd opgetrokken. Ten tijde van de Suggkaart stond daar de feestzaal Valentino, gebouwd in 1884. In dit gebouw vonden toen ook belangrijke politieke meetings plaats o.a. tijdens de strijd voor het algemeen stemrecht.

In 1901 was het één van de eerste variétézalen in Gent waar korte films als entr’actes vertoond werden. Het was toen een eclectisch geheel met neoclassicistische, neo-empirische en neorenaissancistische elementen. Het werd in 1911 totaal vernieuwd door de Gentse architect Geo Henderick (1879-1957) in Art Nouveaustijl. Het werd toen een echte bioscoop en kreeg de naam Scala, een schakel van de gelijknamige zalenketen te Brussel en Antwerpen. De gevel was toen gedecoreerd  met verscheidene fresco’s en hoogreliëfs van dansende en musicerende vrouwen. Twee beelden van vrouwen bekroonden de gevel.

Het meest bijzondere kenmerk van dit nieuwe ontwerp waren de driescharnierspanten die Geo Hendrick ontwierp. Deze zaal was uniek vanwege het feit dat Scala het enige overgebleven voorbeeld was van een art nouveau bouwwerk van Geo Hendrick. In 1913 werd de Scala herdoopt in Wintergarten, dit in navolging van de filialen te Brussel, Antwerpen en Luik. Men mikte zo vooral op het massaal verwachte Duitse publiek voor de Wereldtentoonstelling en probeerde dit te lokken met Duitse bieren. Dit is ook de reden waarom de zaal door patriotten kort en klein werd geslagen bij de Duitse inval in de zomer van 1914.

Tijdens WO I werd er een noodhospitaal in onder gebracht. Na de oorlog heropende de feestzaal en kreeg in 1921  de nieuwe naam Coliseum. Het was toen de eerste moderne filmzaal met twee wekelijkse voorstellingen die plaats bood aan 3.000 bezoekers. Vanaf 1920 werd de zaal eveneens als indoorsporthal gebruikt, o.a. voor rolschaatsen en diverse balspelen. Het Coliseum hield stand ondanks de sluiting van het zuidstation in 1928, maar dit succes bleef niet duren door de aanleg begin van de jaren 1960 van de E-3 snelweg door het Zuidpark, waardoor de Kuiperskaai in een oprit naar de snelweg veranderde, wat ten koste ging van de horeca.

In de jaren 1960 had het Coliseum nog verschillende functies, zoals een boks- en catchtent, en vonden er muziekoptredens plaats. Maar samen met de buurt bloedde de zaak dood en stond jaren te verkommeren. Na 10 jaar verwaarlozing werd het Coliseum begin 1980 op de voorontwerplijst van beschermde gebouwen geplaatst doch enkele maanden later terug van de lijst geschrapt. Het werd toen nochtans door kenners omschreven als “de meest unieke en omvangrijke Art Nouveau-verwezenlijking te Gent…Nergens in België bestaat er een Nieuwe Stijlgevel van die afmetingen die het “Grand Palais Valentino” in zijn glorietijd kan benaderen”.

Het pand werd verkocht aan een firma nauw verwant met de NV Urbis  en in de verkoopakte stond een clausule tot verplaatsing van het Coliseum: het mag worden afgebroken om elders te worden heropgebouwd. Daar had de stad echter geen geld voor, zodat in februari 1991 het Coliseum werd gesloopt met  demontering van de  ijzeren spanten die uiteindelijk worden geïntegreerd in de centrale hal van het nieuwe Urbiscomplex aan het Zuid, waarover straks meer. Daarover zie vroeger op Gentblogt: Skelet, Afbraak in de jaren 80, Op zoek naar een stukje verleden en Over Chalet du sud en Coliseum.

In het gebouw op de hoek van de Kuiperskaai en de Oude Scheldestraat, links van het Coliseum, begon rond 1920 restauranthouder Armand Kammerer met zijn vrouw  Blanche Vettenburg het restaurant “Le Helder”. Het gelijkvloers daarvan werd in de dertiger jaren getransformeerd tot een variétélokaal en danstent. Een resem uitbaters volgden elkaar in snel tempo op.

Een ander belangrijke amusementsplek in het Zuidkwartier was het Wintercircus aan de Lammerstraat. Tussen 1894 en 1938 was het een stenen circus met een overdekt binnenplein dat tussendoor in 1920 gedeeltelijk afbranddde en in 1930 werd omgebouwd tot een spektakelzaal voor 3.400 toeschouwers. De laatste voorstelling had er plaats in 1944. Zie de werfupdate van januari 2014 op Gentcement. Kort na WOII bouwde Ghislain Mahy het om tot een garage en een plek voor zijn collectie oldtimers.

Sinds de jaren negentig stond het gebouw leeg. Het Stadsontwikkelingsbedrijf (SOB) kocht het in 2004 voor 2 miljoen euro. In Gent woedde toen een felle discussie over wel of niet behouden van het gebouw. Gelukkig haalden de voorstanders van het behoud het, zo niet dreigde een tweede Coliseumramp.

Het Zuidkwartier was de Gentse uitgangsbuurt bij uitstek. De lezers van mijn generatie herinneren zich zeker de dancings The Old Wheel, De Zolder, De Kelder, Don Carlos, Don Quichot, Lune d’Argent, The Pims, enz, enz. Nu is er nog enkel een peepshow.

Op deze relatief recente foto van Jos Tavernier, genomen van op een vast aangemeerde boot aan de Kuiperskaai, zien we links een vleugel van het Urbiscomplex waarvoor o.a. het Coliseum moest plaats ruimen. Rechts achteraan ziet u de koepel van het Wintercircus en daarboven een torentje van het Kunstencentrum Vooruit aan de Sint-Pietersnieuwstraat. De bouwwerf rechts daaronder is deze van “De Krook”(zie bord), een ambitieus project dat oorspronkelijk “Waalse Krook” heette naar een onooglijk straatje dat goed verscholen lag aan de Grote Huidevettershoek dicht bij de “Nieuwe Cirk” en de Schelde. Dit project is ondertussen enorm  opgeschoten. Daarvoor zijn op die plek een parkeergebouw gesloopt alsmede de sporthal Ucon die was ondergebracht in de gewezen garage Redoutey. De onteigening hiervan gaf aanleiding tot een juridische veldslag waarvan het einde nog niet in zicht is.

Het Krook-project omvat de reconversie van het grotendeels in 1979 als stadsgezicht beschermde binnengebied tussen Lammerstraat, Sint-Pietersnieuwstraat, Walpoortstraat, Korianderstraat en Waalsekrook en bestaat uit:

• de bouw van een nieuwe stadsbibliotheek en Digitaal Innovatiecluster Media,
• openbare pleinen, verlaagde kades en 2 fiets- en voetgangersbruggen naar de Brabantdam en de Kuiperskaai,
• de renovatie en herbestemming van het Wintercircus en
• een nieuw bouwvolume met ruimte voor horeca, handel en wonen.

De eerste steen van de nieuwe stadsbibliotheek werd officieel gelegd op 18 mei 2013. Een jaar later is de kern van het massieve gebouw, ontworpen door Coussée & Goris Architecten uit Gent samen met het Spaanse Aranda Pigem Vilalta Arquitectes, al grotendeels uit de grond verrezen en bereikte juist voor het bouwverlof het hoogste punt, vijf verdiepingen hoog. In 2015 is de opening van de nieuwe bibliotheek voorzien. Hoe die bibliotheek van de 21ste eeuw er zal uitzien is nog niet geweten. Vast staat wel dat er een link zal zijn met het nog te renoveren oud-Wintercircus dat onderdak zal bieden aan het bedrijvencentrum iCubes (een centrum voor startende ICT-bedrijven) en de Luisterpuntbibliotheek (bibliotheek voor personen met een leesbeperking).

Het Vlaams Instituut voor de Archivering en Ontsluiting van het Audiovisueel erfgoed (VIAA) is één van de mogelijke gebruikers van het Wintercircus. Onder het Wintercircus is een rock- en popzaal gepland voor 500 bezoekers dat waarschijnlijk in erfpacht zal worden uitgebaat door Vooruit en Democrazy. Er bestaan echter momenteel nog twijfels over de komst van de nieuwe concertzaal daar de financiering voor de renovatie van het circus (naar ontwerp van Atelier Kempe Thill) nog niet rond is.

De grote vraag was wat te doen met de leegte onder die enorme koepel. Het plan voorziet dat er in de centrale binnenruimte drie doeken worden opgehangen: een dubbele set van gordijnen rond het binnenplein en een centraal, ringvormig projectiescherm dat uit de nok naar beneden kan zakken. De doeken zouden op diverse manieren kunnen worden gebruikt voor projecties of om de ruimte af te schermen. Tegen 2015 zou de renovatie van het circus moeten klaar zijn.

Het hele project is begroot op 112 miljoen waarvan 64 miljoen euro voor de bibliotheek en 25 miljoen voor de verbouwing en renovatie van het voormalig Wintercircus. 6 partijen betalen mee: de Vlaamse Gemeenschap, de provinvie Oost Vlaanderen, de stad Gent, het AG Sob, de Universiteit Gent, en het IBBT.

Gentblogt heeft dit Krookproject op de voet gevolgd. Zie: Kosten Waalse Krook stijgen spectaculair, Krook-dag in en rond het wintercircus, De werf gaat gezwind vooruit en Werk aan de winkel. Op www.gentenaar.be/dekrook  kunt u zelf ook de werken op de voet volgen.

Deze Suggkaart, verstuurd in 1904, toont ons links de Waalsekrook en rechts de achterkant van de huizen in de Brabantdam gezien van op de Kuiperskaai. Boven de huizen piepen nog juist de ijzeren toren van het Belfort  en de kerktoren van de Sint-Baafskathedraal. Achteraan ziet u tevens een gebogen gewelf waar de Schelde samenkomt met de Ketelvaart en onder het François Laurentplein verdwijnt.

Van waar komt nu de naam Waalsekrook? Is er een verband met onze Waalse landgenoten? Volgens het Gents Woordenboek is een krook een vouw, een bocht, een gebrekkige plooiing van een buis of stang, die sterk ingeplooid is, in plaats van een behoorlijke boog te volgen. De Schelde maakt daar inderdaad een opvallende bocht die men dus in het Gents een krook zou kunnen noemen.

Oorspronkelijk heette deze plek Huidevettershoek (1281), een verwijzing naar de leerlooierij die er werd beoefend. Dit bleek duidelijk uit de recente archeologische opgravingen die er plaats vonden waarbij hopen hoornpitten van rund en geit en een 30-tal  leerlooierkuipen  werden opgegraven, allemaal sporen van  huidenvetters die er eeuwen actief waren. Later was er sprake van de Grote en de Kleine Huidevettershoek verwijzend naar de grootte van de 2 pleintjes daar.  Voor de schippers die de Schelde bevoeren was de bocht aan de Huidevettershoek een niet gemakkelijk te nemen hindernis.

Uit een artikel van Luc Devriese in Gandavum jg 14, nr 1 van 2009, p.7 blijkt dat tot het verdwijnen van de binnenvaart uit het Gentse stadscentrum (1969, Ringvaart) er een hulpkracht van dienst was met als opdracht de schepen van op de oever met behulp van touwen en kaaipalen in goede positie van en naar de Ketelvaart te loodsen. De Waalse schippers noemden die hoek “ Le Touquet”, een oud Frans woord voor hoek. Van in de 18de eeuw hadden de kolenschepen (dikwijls waeleschepen genoemd) een alsmaar groter aandeel in het vrachtvervoer op de Bovenschelde. De gekanaliseerde rivier de Haine verbond de Henegouwse steenkoolmijnen met Gent.

Toen in de Napoleontische tijd (1812) de straten een officiële Franse benaming kregen, vervormde men dit verkeerdelijk tot Le Grand en Le Petit Toquet wat letterlijk mutsje betekende. In 1925 schreef Victor Fris zijn boek over de Gentse straatnamen. Bij Groten en Kleinen Huidevettershoek (p. 91) schreef hij:

In ’t Fransch heet die hoek Le Toquet (1812); een toquet of touquet, is inderdaad een schielijke elleboog of draai eener rivier. Het zijn de walen, die hier met hunne schepen van de Leie naar de Schelde langs de Ketelvest afvarende, of omgekeerd, den draai vroegtijdig als toquet bestempelden.

Toen kort voor WO II een commissie werd samengesteld om de tweetalige straatnaamborden uit de wereld te helpen, werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om  mogelijke verwarringen weg te werken. Dat gold o.a. voor de vele “Korte” en “Lange”, “Kleine” en “Grote” plaatsnamen die Gent rijk was. Men wou minstens één van de componenten van dergelijke tweespannen afschaffen. De Grote Huidevettershoek mocht blijven, maar voor zijn kleinere broertje moest een andere naam gezocht worden. Dit werd in  1943 “Waalsche Krook”, later aangepast tot “Waalse Krook” en in 1981 uiteindelijk “Waalsekrook”. De naamgevers hebben zich in 1943 duidelijk laten inspireren door het straatnamenboek van Fris. De naam Waalsekrook is dus een artificiële constructie van vrij recente datum.

Jos Tavernier toont ons hier die fameuze hoek of krook nu. Gentblogt toonde eerder reeds deze mooie foto’s van deze hoek. Achteraan naast de witte zijgevel met muurschilderij is  sedert 2000 het smalle gebouwtje en de Braemgatenmuur tussen Laurentplein en de Schelde gesloopt, waardoor er van op de Brabantdam een nieuwe kijk op de samenvloeiing van Schelde en Ketelvaart ontstond, een zicht dat sedert 1884 was verdwenen. Van aan de Grote Huidevettershoek zie je nu mooi hoe de Schelde onder het Laurentplein verdwijnt. Sedert 1999 werd de doorvaart onder het Laurentplein opengesteld.

Opzet is dat er daar een jaagpad komt naar de Kuiperskaai en een voet- en fietsbrug naar de Waalsekrook. Tevens is de verdere openlegging van de Reep naar Portus Ganda aan de Van Eyckbrug voorzien zodat de zg. samenvloeiing Leie-Schelde daar wordt hersteld. Aan de Brabantdam waar vroeger de Braampoort en de stadswatermolen stond (zie deel 20) is nu een terras in hout met zitbankjes.

Links op de foto ziet u de bouwkeet van het Krookproject. Daar stond tussen 1823 en 1881 de gasfabriek van Louis Roelandt, de eerste in zijn soort in Gent. Deze stadsarchitect en ontwerper van o.a. de universiteitsaula en het gerechtshof had dus blijkbaar meer in zijn sas dan enkel monumenten ontwerpen. In lange pijpen werd steenkool of olie tot meer dan 1.000°C opgewarmd. De gassen die vrijkwamen, werden opgevangen. Wat overbleef waren cokes en teer. De ammoniakdampen die ook vrijkwamen zorgden  voor een zeer hinderlijke en onaangename geur. 132 jaar na de sluiting van de gasfabriek was de grond nog steeds zwaar vervuild met teer en cyanide waardoor archeologisch onderzoek op die plek om veiligheidsredenen uitgesloten was. De vervuilde grond werd machinaal afgegraven en per schip afgevoerd om op een andere locatie te worden gereinigd. Bij deze werken was de geurhinder opnieuw waarneembaar en dit soms tot op het Woodrow Wilsonplein.

Deze Suggkaart toont ons links het Zuidstation en daar rechtover de grote burgerhuizen aan de Stationsstraat, toen tussen het Jacob van Arteveldeplein en het Lieven Bauwensplein die nu respectievelijk Sint-Annaplein en Frankrijkplein heten. Toen het Zuidkwartier tot volle bloei kwam werden de burgerhuizen spoedig omgevormd tot hotels en restaurants ten behoeve van de treinreizigers. Na de Tweede Wereldoorlog werd uit dankbaarheid jegens de toenmalige Amerikaanse president de naam Stationsstraat tussen Vlaanderenstraat en Kuiperskaai veranderd in President Wilsonplein, nu Woodrow Wilsonplein. De naam raakte niet ingeburgerd, iedere Gentenaar spreekt nog steeds over ’t Zuid of de Zuid.

Het hotel “La Descente du Voyageur”, naast het “Hôtel de laPaix” op de hoek rechts, droeg vóór de eerste wereldoorlog korte tijd de vertaalde naam “In de afgang van de Reizigers”! In het midden ziet men enkele witkielen of porteurs van het station, en onder de P van Paix een schoonmaker van de tramrails. Rechtover de Belle Epoque reclamezuil is er het hotel Ville de Termonde  met kantien dat later transformeerde tot Italiaans restaurant. Links daarvan kwam vanaf 1910 de Brasserie-Concert Cinema Oud Gent met boven de ingang een monumentaal tegelpaneel en naast de ingang 2 winkeltjes.

Dit alles werd na de Tweede Wereldoorlog vanaf 1946 de bioscoop Century. De filmzaal sloot definitief haar deuren in 1986. Het voornoemde tegelpaneel (251 cm x 300 cm, 250 kg) werd bij de afbraak van het pand in 1990 door Norbert Poulain van de vereniging Interbellum van de vernietiging gered en aan het MIAT geschonken. Het paneel werd in 2001 gerestaureerd en was één van de blikvangers op de tentoonstelling “Gevloerd en betegeld” in 2013.

De tweede bioscoop daar ontstaat  in 1912-13 door de omvorming van het naastgelegen Hôtel de La Gare tot de Brasserie-Concert-Cinéma Modern Palace, een filmzaal die vanaf 1921 de naam cinema Select draagt. Al deze  en andere panden tussen het Wilsonplein, Kuiperskaai, Oudescheldestraat en Vlaanderenstraat werden opgekocht door de NV Urbis met het oog op de sloop en de bouw van een groot multifunctioneel complex, het latere Shopping Center Gent Zuid uit 1995. De bouwvergunning voor deze miskleun werd door het Gentse stadsbestuur goedgekeurd op 13 november 1990.

Het Urbiscomplex ofte Ceaucescugebouw gezien door de lens van Jos Tavernier. Het is een multifunctioneel complex dat in de eerste plaats een winkelcentrum huisvest doch daarnaast ook een ondergrondse parkeerruimte, kantoorruimtes en appartementen. Het huisvest ook het Provinciaal Administratief Centrum (PAC) op de hoek met de Vlaanderenstraat. Over dit complex en de omgeving schreef Stefan Valkman de  interessante masterstudie  “De architectuur van het Wilsonplein”, UG, 2010. Zie vooral het ontluisterend interview met architect Dirk Bontinck p. 89-100.

Recent kwam dit complex terug in de belangstelling doordat de Provincie, zonder wiens steun dit spuuglelijke gebouw nooit zou zijn tot stand gekomen en het in 2010 zelfs grotendeel aankocht, het nu te koop stelt. ”Zij wil er van af maar wij zitten er mee” schreef wijlen Dany Vandenbossche op 29 november 2013. De provincie, een volgens velen overbodige instantie,  acht het gebouw nu blijkbaar ongeschikt voor hun diensten en willen deze naar de Leopoldskazerne over brengen. Een suggestie van Dany was: “Misschien kan aan de provincie opgelegd worden dat het Zuid, bij het verlaten, in oorspronkelijke staat moet hersteld worden.”

En wat vindt u?

© 2014 GENTBLOGT VZW