Gentblogt

Albert Sugg en de Belle Epoque in Gent: Série 1 (40) Muinkschelde

vrijdag 24 januari 2014 9u25 | Arthur De Decker (tekst), Jos Tavernier (beeld) | 11 reacties
Trefwoorden: Muinkkaai, zoo.

In dit 40ste deel becommentarieert Arthur De Decker de postkaarten uit de serie 1 van Albert Sugg die zichten tonen uit de omgeving van de Muinkschelde. Jos Tavernier ging op stap en fotografeerde diezelfde zichten nu, ten minste waar dat mogelijk is, want intussen is er daar heel wat gewijzigd. Vorige afleveringen vindt u in het archief van Gentblogt.

In de middeleeuwen lag de Sint-Pietersabdij op de Blandijnberg ten zuiden van de Gentse stadsomwallingen. Ten oosten van deze heuvel en de abdij loopt de Schelde vanuit zuidelijk richting naar het stadscentrum. Rond deze, toen kronkelende, Schelde bevond zich een vlak, moerassig weidegebied. De weides waren eigendom van de monniken van de abdij en werden daarom de Muinkmeersen genoemd (1269: Monckmersch).

In de middeleeuwen werd door deze meersen de Muinkschelde gegraven, een recht gekanaliseerd stuk van de Schelde naar de Ketelvest toe.

De oorspronkelijke Oude Schelde iets oostelijker bleef nog eeuwenlang door de meersen lopen. In de 13de en 14de eeuw werd de stadsomwallingen uitgebreid. In zuidelijke richting reikten deze nu tot onder meer de Heuvelpoort en Sint-Lievenspoort, zodat ook de Muinkmeersen binnen die omwallingen kwamen te liggen. De meersen bleven eigendom van de monniken, tot op het eind van het Ancien Regime de abdijbezettingen hun werden afgenomen. De volgende eeuw zou de vlakte helemaal van uitzicht veranderen. Halverwege de 19de eeuw werd in de Muinkmeersen het eerste grote station van de stad gebouwd, het station Gent-Zuid (zie deel 18). In een vrij stuk werd in de jaren 1850 ook de dierentuin van Gent opgericht.

De Muinkkaai op bovenstaande kaart links heette oorspronkelijk Terplatenkaai, werd ca. 1853 afgelijnd en werd afgezet met een rij kastanjebomen. Deze kaai is gelegen aan de Muinkschelde tegenover de St.-Pietersabdij waarvan achteraan de kerk is te zien. Voor de geschiedenis van de het Sint-Pietersdorp aan de hand van oude iconografische bronnen  bestaat er geen betere website dan sint-pietersdorp.be.

Deze foto werd genomen van op de Charles Marcellisbrug. Van waar komt die naam? Toen de eerste spoorlijn naar Gent-Zuid in 1837 werd aangelegd, wou men dit kwartier beter met de andere stadsgedeelten verbinden. Want treinreizigers moesten toen het stadsmidden nog vervoegen via een smal houten brugje, langs de Lammerstraat dat toen niet veel meer dan een steegje was (de Vlaanderenstraat werd pas in 1884 getrokken!).

De brug over de Muinkschelde die hiervoor nodig was werd ontworpen door de Franse ingenieur Duval in opdracht van een ijzergieterij uit Seraing. Antwerps aannemer en advocaat Charles Marcellis (1804-1864) verrichtte de promotie van de toen revolutionaire  gietijzeren kokerbrug en kreeg na de nodige sensibilisering van de Gentse gemeenteraad zijn naam op het project geplakt.

De prachtig uitgewerkte brug werd in 1844 geopend . Ze bleek echter alras niet te voldoen zodat ze werd afgebroken en in 1866 vervangen door een iets betere brug  die dezelfde naam als zijn voorganger bleef dragen. Deze hield het heelwat langer vol en werd pas in 1952 volledig vervangen en vooral breder gemaakt (rijweg werd van 6,2 op 10,15m gebracht). Zij is in voorgespannen beton en behield tot op heden de naam van haar eerste bouwheer: Charles Marcellis.

Helemaal rechts op de Suggkaart bemerkt men de nu verdwenen Waterstraat met ingang aan de Sint-Pietersnieuwstraat. In de gebouwen van de aanpalende katoenspinnerij Schatsaert en Bossuyt-Tack werden in 1949 de burelen van de Union Cotonnière overgebracht uit de Savaanstraat. Na de UCO vestigde zich daar het rectoraat van de Rijksuniversiteit. In de hiernaast liggende hovingen werd in 1913 het feestpaleis van de “Vooruit” gebouwd dat in 1983 werd beschermd als monument, tenminste het gebouw van architect Ferdinand Dierkens (1856-1936), dus niet het bijgebouw uit de jaren 1950 van architect Geo Bontick, zoon van Karel. De onmiddellijke omgeving werd tegelijkertijd ook beschermd als stadsgezicht.

Als we de voorgaande Suggkaart vergelijken met deze recente foto van Jos Tavernier valt het op hoeveel er in de laatste honderd jaar  is veranderd langs de Muinkschelde. Rechts zien we de monumentale eclectische achtergevel van het kunstencentrum Vooruit dat verleden jaar  zijn 100 jarig bestaan vierde met o.a. een tentoonstelling in Het Stam  en een prachtig uitgegeven boek waarover meer op de website.

Recent opende de Oost-Vlaamse Kamer van Koophandel op de hoek van de Lammerstraat naast de Vooruit haar nieuwe Gentse hoofdzetel. Opmerkelijk want zo huizen de werkgevers vlak naast het symbool van de Gentse arbeidersstrijd.

Links zien we de paardenkastanjes op de Muinkkaai. Sommige van deze mooie bomen werden recent door de Groendienst gerooid omdat de wortels zouden zijn aangetast door een schimmelinfectie, vermoedelijk honingzwam. De gerooide bomen werden vervangen door nieuwe boompjes.

Uiterst links zienwe  het hoekhuis Muinkkaai-Franklin Rooseveltlaan. Dit Electrabelgebouw staat momenteel te koop voor 15,2 miljoen euro en het Gentse stadsbestuur overweegt om dit aan te kopen teneinde alle stadsdiensten te centraliseren aan het Zuid.

Deze Suggkaart werd  in 1901 verstuurd vanuit Gent naar Antwerpen en geeft ons een zicht op de vijver in de Gentse Biestenhof kort voor dat deze in 1903 de deuren sloot.

Tijdens de tweede helft van de 19de eeuw deed de middenklasse grote inspanningen om samen te smelten met de hogere burgerij . Als één van de belangrijkste symptomen van deze evolutie geldt de oprichting van sociale ontmoetingsplaatsen alom. Aan de Coupure werd een “Maatschappij voor hovingbouw en kruidkunde” opgericht, op de Kouter werden concerten georganiseerd, er werd een nieuwe opera gebouwd (zie deel 26) en in de Muinkmeersen werd een heuse Dierentuin aangelegd.

In 1851 werd te Gent de “Maatschappij voor Natuurlijke Historie opgericht”. Gedurende de jaren groeide de Dierentuin en in 1860 had hij zijn grootste omvang bereikt, nl 5 ha 42 a. Dit is de helft van de Antwerpse (opgericht  in 1843) en slechts een derde van de Parijse zoo. Deze Gentse “Biestenhof” bevond zich tussen de Muinkschelde en de spoorweg naar het Zuidstation en had officieel als doel

het verspreiden van den smaek en de kennissen van natuurlijke historie, de bevordering van derzelver studie, en tevens het vermeerderen der vermaken van de stad.

Het persoonlijk abonnement bedroeg 15 fr en het familieabonnement 25 fr per jaar. Het reglement bepaalde:

De vreemdelingen betalen een ingangsgeld van éénen frank; echter worden zy kosteloos binnengelaten, wanneer zy voorgesteld zyn door een lid, bezitter zynde van vyf aktien. De onderwyzers worden met hunne leerlingen toegelaten, mits een ingangsgeld van 25 centimen per hoofd; doch die onderwyzers moeten daertoe persoonlijk een familie-abonnement van 25 frank nemen.-Des zondags en des vrydags en op feestdagen, des morgends van 8 tot 12 uer, worden er de werklieden en soldaten toegelaten mits een inkomgeld van 20 centimen.

In de Gentse dierentuin kon je bizons, beren, apen, kangoeroes, dromedarissen en zelfs een olifant bekijken. In kooien en rond de vijver werden exotische vogels gehouden. Dode dieren werden naderhand aan de Gentse universiteit geschonken en enkele worden nog bewaard in het Museum voor Dierkunde. Zie vroeger op Gentblogt: De Maatschappij voor Natuurlijke Historie, ofte Over de Gentse Dierentuin (deel 1 en deel 2).

Deze vijver is het enige wat nu nog rest van deze dierentuin. Onze fotograaf Jos Tavernier  vond deze hoek terug in het Muinkpark, een verstilde plek aan de rand van het bioscoopcomplex Kinepolis aan Ter Platen. De banken zijn er versierd met dierenmotieven. Ook de namen van de belendende straten verwijzen naar dieren: Tijgerstraat, Leeuwstraat, Olifantstraat, Hertstraat, Alpacastraat, Buffelstraat, Zebrastraat, Langhalsstraat, Okapistraat en Arendstraat. Het is echter niet van elk van deze dieren bewezen  dat het daar ooit heeft vertoefd.

Op deze Suggkaart, verstuurd in 1900, zien we een vogelkooi in de Biestenhof, met als indrukwekkende achtergrond de kerk van de Sint-Pietersabdij gelegen op de oever van de Muinkschelde en waarover we het eerder hadden in deel 27.

Naast het bewonderen van de dieren kon de Gentenaar in de Biestenhof ook genieten van de mooi aangelegde tuin. Daarover schreef J.J. Steyaert als volgt in 1857:

Het Park of de Tuin is zeer aengenaam gelegen naby de statie des yzeren spoorwegs, die zich ten noordkante in het verschiet verliest; aen de stadszyde is de ingang; ten zuiden loopt de straet, leidende van de Muinkbrug naer gemelden boulvard of tragel langs den spoorweg; en westelyk is de Muinkkaei, over welk men het heerlyk gezigt geniet op de St Pieterskerk en de tuinen ter zyde, die men waent deel van het Park te maken. [...]

De geheele aenleg van den tuin is fraei, bevallig en afwisselend: hy bevat uitgebreide graspleinen en groote bloemperken; regte en kronkelende wegen, dreven, lanen en voetpaden; is doorsneden van heldere waterleidingen, waerover eenige zeldzaem gemaekte brugjes liggen; er is een groote waterkom of bassin waerin eene fontein die het water tot op eene aenzienlyke hoogte doet spuiten. Langs deze wegen, pleinen en waterleidingen, zyn de wooningen of verblyfplaetsen der ondrscheidene dieren gebouwd of opgeslagen. [...]

Byna te midden van het park verheft zich, boven eene met smaek aengelegde rots, een yzeren paviljoen, waeronder, gedurende het schoone jaergetyde, op bepaalde dagen, meestal door krygsmuzieken de bevalligste stukken worden uitgevoerd.Alsdan is in den tuin levendigheid, is het gezigt fraei en aengenaem.”

Allerlei belangrijke families participeerden financieel in de Dierentuin en naast “Beestjeskijken” en concerten werden ook bijkomende attracties georganiseerd zoals kamelenritten, een skatingring, een café en een restaurant. Door allerlei factoren begon het echter tegen 1900 slechter te gaan met de dierentuin. Tussen 1895 en 1901 verminderde het aantal leden met 37%. Deze exodus veroorzaakte grote financiële problemen waardoor ten slotte in 1903 de deuren gesloten werden en de Maatschappij tenslotte in 1905 ontbonden werd.

Na deze ontbinding werden de gronden door het stadsbestuur overgenomen en tussen 1905 en 1914 grotendeels verkaveld. Het huidige Muinkpark  is het enige restant van de vroegere situatie. Op een klein driehoekig perceeltje werd ook een parkje aangelegd dat tegenwoordig gekend staat onder de naam “Congoster”. Er staan nu 2 monumenten: één ter ere van de Gentenaren die voor 1908 in Congo gestorven zijn en één dat in 1955 ter ere van Koning Leopold II opgericht werd.

Ingevolge al de opgerichte woningen na 1905 en het bijkomd groen is het nu bijna niet meer mogelijk vanuit het Muinkpark de kerk aan de overzijde van de Muinkschelde te fotograferen zoals te zien op de Suggkaart. Jos Tavernier slaagde er wel nog in bovenstaand zicht vast te leggen vanuit de vroegere dierentuin.

Deze Suggkaart toont ons de “Boulevard du jardin Zoologique” met rechts de afsluiting van het spoorwegdomein en in de verte de Sint-Baafstoren. Deze naam was er gekomen toen in 1851 de dierentuin daar was geopend. Deze Biestenhof sloot in 1903 de deuren en alle beesten werden openbaar verkocht of gedood.  Deze laan heet nu Franklin  Rooseveltlaan. Na de Tweede Wereldoorlog wilde Gent zijn danbaarheid tonen aan deze Amerikaanse president (°1882-+1945) die zijn troepen als bevrijders naar Europa had gestuurd en op de vredesconferentie van Yalta met Churchill en Stalin onderhandeld had (al was hij daar te ziek voor).

Zoals de Dierentuinlaan bleef de Rooseveltlaan een chique straat. Van de indrukwekkende rij herenhuizen hier te zien op de Suggkaart bleven er echter weinig overeind in de strijd met de bouwpromotoren die er de ene hoogbouw naast de andere optrokken. Zie maar op de recente foto van Jos Tavernier hier onder.

Huidige Franklin Rooseveltlaan met rechts het Koning Albertpark, gezien door de lens van Jos Tavernier.

Deze Suggkaart toont ons de Muinkschelde gezien vanop de Muinkbrug (tussen Kantienberg links en François Benardstraat rechts). De eerste Muinkbrug werd waarschijnlijk gebouwd na het ontstaan van de Sint-Pietersabdij. Zij heette in 1326 “up ter Moencbucgen” en was in de 17de eeuw  een in steen gebouwde brug met drie bogen. Toen deze dreigde in te stuiken werd ze in 1838 vervangen door een voorlopige houten brug die in 1874 op zijn beurt werd vervangen door een vaste stalen brug. Toen deze doorroest was werd in 1938 de huidige vaste metalen brug gebouwd die volgens sommigen één der lelijkste is van Gent.

Rechts zien we de Muinkkaai en op de linkeroever  de voormalige “militaire bakkerij” van 1853 met vermoedelijk oudere kern deel uitmakend van de Sint-Pietersabdij. Deze bakkerij werd in 1976 gesloopt om het gezicht op het gerestaureerde abdijcomplex te bevorderen. Aan de Kantienberg, niet te zien op de postkaart, lag de brouwerij en bakkerij van de Sint-Pietersabdij, daterend uit 1764. Daarin huist nu het Geuzenhuis.

Het gedeelte van de linker Muinkscheldeoever achter de Sint-Pieterskerk, gelegen tussen de Muinkbrug en de Hoveniersberg werd in 1948 om estetische redenen als stedelijk landschap beschermd. Men argumenteerde toen dat de voet van de historische Blandinusberg, waar zich eertijds de wijnvelden van de Sint-Pietersabdij bevonden, bijzonder aantrekkelijk is door de daar aanwezige plantengroei. Omwille van de uitbreiding van de universitaire gebouwen werd de als landschap beschermde zone op 25 maart 1975 bijna met de helft ingekrompen.

Links zien we de Voetweg langs de Muinkschelde en  gans achteraan de Sin-Baafstoren. Links staat het Geuzenhuis op de Kantienberg, niet te zien op deze huidige foto van Jos Tavernier.

Iedere Gentenaar kent allicht het sierlijk wachttorentje de Peperbus. De Peperbus is een restant van de 17de-eeuwse stadsomwalling van Gent. De kleine, monumentale wachttoren is van het type erkertoren  met groot kraagstuk waarop de helft van de romp rust en  vertoont zeer mooie profileringen. De peperbus dankt zijn bijnaam aan zijn typische vorm. Het staat hier op een Suggkaart verstuurd in 1901 vóór de aanleg van de  Isabellakaai, op de oever van de Muinkschelde. De foto werd genomen van op de Terplatenbrug

Het torentje werd gebouwd in 1658 in het kader van een reeks aanpassingen aan de vestingwerken van de stad. Zo werd er een muur gebouwd tussen Schelde en Leie, van de Heuvelpoort tot de Kortrijkse Poort. Tijdens de Oostenrijkse tijd werd de gebastioneerde verdediging van de stad opgegeven en verdween de functie van deze toren. Met de aansluitende muur deed het enkel nog dienst als grens van het stedelijke tolgebied. De Peperbus is het enig overblijvende van twee torentjes aan het uiteinde van deze muur aan Ter Platen .

De plaatsnaam “Ter Platen” is de vanouds bekende naam van de wijk bij de Schelde waar deze de stad in het zuiden binnenkomt en zich aanvankelijk splitste in verschillende armen die sinds eind 19de eeuw grotendeels werden gedempt. Zij was bekend als verkrotte en ongure arbeidersbuurt en werd rond 1900 volledig gesaneerd en voorzien van nieuwe straten w.o. het huidige Ter Platen. De naam komt van een zandbank of plaete in de Schelde  die zijn naam gaf aan de sluis op het Oud Scheldeken en het “gat ter Platen” werd genoemd.

De Terplatenbrug werd aanvankelijk ontworpen door Emile Braun (1849-1927) in 1882. Het was een metalen brug met twee bogen.  Ze werd in 1939-1940 vervangen door een constructie in gewapend beton die echter 10 dagen na de ingebruikname op 23 mei 1940 door de Belgische genie werd opgeblazen zoals vele andere bruggen om de Duitse opmars te vertragen . De opgeblazen brug werd onmiddellijk heropgebouwd in beton en reeds in maart 1941 terug opengesteld voor het verkeer. In 1979 kwam de huidige bredere brug tot stand.

De site is nu dermate veranderd dat men de vroegere militaire context zelfs niet meer kan raden op deze recente foto van Jos Tavernier. Het verwaarloosd torentje staat er als een vreemd standbeeld en geeft een onstabiele indruk. Het is een beschermd monument sinds 1987.

Het bouwwerk wordt inmiddels omringd door moderne bebouwing. In 2009 kwamen er berichten naar buiten over onenigheid tussen de Stad Gent en het Vlaams Gewest met betrekking tot de verantwoordelijkheid voor de toren en kosten van restauratie.

Recent werd in het zicht van dit beschermd monument een fietsonderdoorgang gebouwd die onder de Terplatenbrug doorloopt en zo de fietsers  veilig onder de kleine Ring  brengt naar de Ghelamco Arena, Zwijnaarde en het Parkbos via Stropkaai, Toemaattragel en Warmoezeniersweg langs de Bovenschelde. Ondertussen is die fietsonderdoorgang aan Ter Platen afgewerkt:

Deze Suggkaart, verstuurd in 1901, toont ons het laatste stukje Muinkmeers in ongerepte toestand. Sedert 1906, na het sluiten van de dierentuin in 1904,  loopt dwars door deze bleekweiden de gebogen Tentoonstellingslaan.Deze volgde min of meer de loop van de Oude Schelde.

Let eens op de  twee figuren op het grote witte laken. Zijn zij aan het zonnebaden of aan het werk?

Op de achtergrond ziet men de Sint-Pieterskerk. De grootste schoorsteen is deze van de weverij “La Cottonniere de Gand”. Rechts is het begin van de Leeuwstraat zichtbaar, met helemaal rechts het spitse dak van het klooster van de zusters Franciscanessen die reeds sinds 1886 in de Leeuwstraat waren gevestigd en hier in 1910 het Crombeeninstituut lieten optrekken, een betalende lagere en middelbare meisjesschool. In het midden, maar niet te onderscheiden, loopt de Muinkschelde. Dit zicht werd genomen vanuit de Olifantstraat. De kwestie of deze straat verwijst naar de olifant Betsy ofwel naar de olifant Jack laat ik over aan de olifantdeskundigen die eerder aan bod kwamen op Gentblogt.

Deze buurt had onmiddellijk een grote aantrekkingskracht op voornamelijk welgestelde burgers uit de middenklasse zodat langs de prestigieuze Tentoonstellingslaan en aanpalende straten indrukwekkende herenhuizen werden gebouwd alsook enkele handelspanden waaronder een “Auto Palace”. Er werden echter ook arbeiderswoningen opgetrokken door de Gentse Maatschappij der Werkerswoningen. Charles Van Rysselberghe ontwierp in de Zebrastraat een merkwaardig complex dat werd ingehuldigd in 1908. Het was een combinatie van eensgezinswoningen en appartementen rondom een ovale binnenkoer, de Cirk, dat meteen groot succes had en en nu nog in trek is.

Fotograaf Jos Tavernier stond voor een onmogelijke opdracht: het is heden niet te doen om vanuit de Olifantstraat de Sint-Pieterskerk te fotograferen. Als surrogaat tonen we dus zijn foto vanuit de Willem Wenemaerstraat.

Ter Platen is momenteel een zeer drukke buurt, dank zij de inplanting van het Kinepolis-cinemacomplex. Oude fabriekspanden opgericht aan het einde van de 19de eeuw  werden verbouwd tot moderne appartementen, met oog voor de invulling in deze wijk. Hier huisde tot 1969 de spinnerij Vanderhaeghen die rond 1980 werd gesloopt om plaats te maken voor de Decascoop.

Maar ook vóór Kinepolis was hier wel één en ander te beleven: langs de Schelde was hier een stukje rosse buurt. Bijna alle huizen langs het water waren bars, cafeetjes en bordelen. Zodra Kinepolis (toen nog Decascoop) opende, stierf deze activiteit echter snel uit – twee jaar later vertrokken de laatste meisjes van plezier. Hun cliënteel vond duidelijk niet meer de rust en discretie die ze vroeger zo koesterden…

Horeca is nog steeds uitgebreid aanwezig, maar nu met een ‘deftiger’ uitstraling. Zelfs met een gezellige café-boot. En een immens parkeerprobleem (nu de parking van Kinepolis betalend geworden is en de Artevelde Hogeschool een nieuwbouw zette op het terrein aan de overkant).

© 2014 GENTBLOGT VZW